Yana Lebed werd op 20 december 1997 geboren in Volnovakha, een kleine stad in het oosten van Oekraïne, niet ver van Donetsk en Mariupol. Wanneer je Yana vraagt hoe haar leven voor de oorlog eruitzag, komt ze met een opmerkelijk antwoord. "De oorlog kwam heel vroeg in mijn leven", zegt ze. Toen Yana 16 jaar oud was, in 2014, werden de eerste tekenen van conflict duidelijk. Ze volgde haar middelbare school in Donetsk en beschrijft die tijd als de gelukkigste van haar leven: "Donetsk was een prachtige stad, met moderne faciliteiten zoals het Shakhtar Stadion en een van de mooiste luchthavens van Europa."

Door Frank Rikken

Yana woonde in een studentenflat op de campus, een omgeving waar ze veel tijd doorbracht met studiegenoten en waar het dagelijkse leven nauw verweven was met de school. Het was een plek waar regels en structuur deel uitmaakten van de ervaring, maar ook waar vriendschappen en het gezamenlijke streven naar succes een belangrijk deel van uitmaakten. Ze was een uitstekende student en toonde al vroeg interesse in internationale betrekkingen en wereldgeschiedenis. Haar docenten zagen potentie in haar en begeleidden haar richting een toekomst in internationale relaties. Tijdens deze periode ontstond ook haar liefde voor literatuur, een passie die begon toen haar moeder haar het boek The Thorn Birds van Colleen McCullough gaf. "Ik was overstuur na een moeilijk examen en mijn moeder gaf me dit boek om me af te leiden. Het opende een wereld voor me", herinnert Yana zich. Dit markeerde het begin van haar interesse in boeken, die later een belangrijke rol speelden in haar academische carrière.

Toch werd haar idyllische leven ruw verstoord toen de spanningen in de regio escaleerden na de Maidan-revolutie in Kiev . "Ik herinner me dat we in het park waren, een prachtige plek vol metalen sculpturen, toen plotseling een groep pro-Russische demonstranten verscheen, tegenover een groep pro-Oekraïense jongeren. Het begon met geroep en verhitte discussies, maar al snel sloeg de sfeer om in chaos. Mensen begonnen te duwen en het duurde niet lang voordat de eerste klappen vielen. De politie kwam ter plaatse, sirenes loeiden, en iedereen raakte in paniek. Mijn vrienden en ik wisten niet hoe snel we weg moesten komen. Dat moment markeerde een keerpunt in mijn leven; het was de eerste keer dat ik voelde hoe de geschiedenis zich letterlijk op mijn pad afspeelde."

De impact van het conflict

In 2014 veranderde Yana’s leven drastisch. Tijdens haar lessen hoorde ze explosies en zag ze militairen in uniform door de straten lopen. Het werd steeds gevaarlijker om in Donetsk te blijven. Ze vertelt hoe ze op een dag een lichaam zag liggen, bedekt met karton, terwijl mensen er geschokt langs liepen. Niemand wist wat te doen en hoe te reageren. "Het voelde onwerkelijk", zegt ze. Uiteindelijk haalden haar ouders haar weg uit Donetsk en stuurden haar naar een college in Zaporizja. Hoewel ze dankbaar was dat ze veilig was, voelde ze zich ontworteld en worstelde ze om haar plek te vinden in deze nieuwe omgeving.

Een nieuw hoofdstuk in Odessa

In de jaren die volgden, bouwde Yana haar leven opnieuw op. Ze behaalde een bachelor in Engelse taal en literatuur en later een master in International Business Management in Odessa. Ze beschrijft Odessa als een stad waarin ze haar plek vond. "We woonden in een historisch centrum, omringd door vrienden. Het leven was mooi", herinnert ze zich. Maar zelfs in deze relatief rustige periode bleef de oorlog op de achtergrond aanwezig, als een sluimerend vuur.

Een toevallige vlucht naar veiligheid

In februari 2022, vlak voor de grootschalige Russische invasie, was Yana met haar moeder op vakantie in Egypte. Het was bedoeld als een week van ontspanning, maar de spanning was voelbaar. "Iedereen waarschuwde ons dat het luchtruim mogelijk zou sluiten. Toch konden we ons niet voorstellen dat Rusland echt zou binnenvallen", vertelt ze.

Op 24 februari, terwijl ze op het vliegveld van Sharm El Sheikh stonden te wachten op hun vlucht naar huis, kregen ze te horen dat het Oekraïense luchtruim was gesloten. Het nieuws kwam als een schok. "Mijn telefoon stroomde vol met berichten over explosies in Odessa. Het voelde alsof de wereld instortte", zegt ze. Gedwongen om in Egypte te blijven, brachten Yana en haar moeder twee weken door in onzekerheid met amper contact met familieleden in Oekraïne. Wat begon als een ontspannen vakantie, werd een onvrijwillige redding van de chaos die thuis losbarstte.

Dankzij hulp van vrijwilligers en wat geld dat haar vader haar vanuit Oekraïne stuurde konden Yana en haar moeder naar Hongarije reizen, waar ze twee nachten verbleven bij een gastvrije vrouw genaamd Violet. "Violet was erg behulpzaam en gaf ons rust in een hectische tijd", herinnert Yana zich. Vanuit Hongarije zetten ze hun reis naar Nederland voort.

Tijdens hun zoektocht naar een veilige plek in Europa besloot Yana via sociale media onderdak te vinden. Een man bood haar een plek aan, maar het voelde al snel ongemakkelijk. "Hij stuurde me een foto van een kamer waar ik kon verblijven", vertelt Yana. "Maar op die foto zag je alleen zijn benen in jeans en een fles wijn tussen zijn knieën." Hoewel ze aanvankelijk geneigd was te vertrouwen op zijn hulp, begon het verhaal steeds vreemder te worden. "Violet wees me erop hoe ongepast het was en overtuigde me om het aanbod af te slaan. Ik realiseerde me toen hoe blind ik was door de drang om een veilige plek te vinden", zegt ze. Uiteindelijk boekte ze samen met haar moeder een ticket naar Eindhoven, nadat een vriendelijk gezin hen uitnodigden om tijdelijk bij hen te verblijven. In de rij voor het inchecken zagen ze Nederlandse studenten die net terugkwamen van een vakantie. Het contrast kon niet groter. "Ze lachten en waren zorgeloos, terwijl ik me hopeloos voelde", zegt Yana. "Ik dacht alleen maar: waarom gebeurt dit allemaal met mij?"

Een nieuw leven in Nederland

Ze arriveerden in maart 2022 in Nederland, waar het gastgezin in Heemstede hen opving. "Sharon en Sergio, samen met hun twee zoons, werden een tweede familie voor ons", zegt Yana. Het gezin bood niet alleen onderdak, maar gaf haar ook de mentale steun die ze zo hard nodig had. "Hun hond Lila was een enorme troost", voegt ze toe.

Hoewel het leven in Nederland een veilig toevluchtsoord bood, bleef Yana’s hart bij haar familie in Oekraïne. Haar grootmoeder, die in bezet gebied woonde, weigerde lange tijd te vertrekken, ondanks de erbarmelijke omstandigheden. "Toen we haar eindelijk naar Nederland konden halen in maart 2023, herinner ik me dat ze stil bleef staan bij een schaal met pruimen op tafel. Ze pakte er een op, hield hem tegen haar wang, en begon te huilen. “Dit hebben we zo lang niet gehad”, zei ze. Het raakte me diep. Die simpele pruimen vertegenwoordigden alles wat ze had gemist: overvloed, vrijheid, menselijkheid." Uiteindelijk is haar grootmoeder herenigd met de familie, maar de littekens van haar tijd in bezet gebied blijven zichtbaar.

Tegelijkertijd kwam ook Yana’s verloofde naar Nederland. Hierdoor konden ze niet langer blijven wonen bij het gastgezin. "Ik probeerde een appartement te huren", vertelt Yana. "Ik had een prima baan, maar overal kreeg ik te horen dat het niet mogelijk was vanwege onze situatie." De onzekerheid bleek een groot probleem voor verhuurders. Gelukkig kregen ze uiteindelijk een plek in Vlijmen, waar ze nu met z’n vieren wonen: Yana, haar moeder, haar oma en haar verloofde. "Het is niet ideaal, maar het voelt goed om samen te zijn," zegt ze.

De zoektocht naar oom Kostya

Een ander emotioneel zwaartepunt in Yana’s leven is de verdwijning van haar oom Kostya, die in december 2022 verdween tijdens gevechten in Bachmoet. Hij leidde een groep van twaalf soldaten bij een gevaarlijke missie, waarvan slechts zes mannen terugkeerden. "We hebben nog steeds geen nieuws over hem. Ik blijf hopen dat hij in leven is", zegt Yana. Haar vastberadenheid om antwoorden te vinden, weerspiegelt de kracht die ze door de jaren heen heeft ontwikkeld.

Dromen en de toekomst

Hoewel Yana’s dromen kleiner zijn geworden, blijft haar hoop groot. "Voorheen droomde ik ervan een huis te kopen, een hond te adopteren en mijn ouders bij me te laten wonen. Nu droom ik er vooral van om te weten dat mijn oom veilig is", zegt ze. Ze waardeert de kansen die Nederland haar biedt, maar haar hart blijft verdeeld. "Ik zou graag terugkeren naar Oekraïne, maar ik weet niet of dat ooit mogelijk zal zijn."

Natuurlijk hoopt ook Yana op vrede, maar wat is vrede als je thuis ineens in Rusland ligt? Hoe kan er vrede bestaan als de bezetting standhoudt? Dit dilemma achtervolgt haar constant. "Het is moeilijk om te dromen over een toekomst als je niet weet wat 'thuis' eigenlijk betekent", zegt ze.

Yana’s verhaal is er een van veerkracht, verlies en hoop. Het illustreert de complexiteit van leven in ballingschap en de kracht van de menselijke geest om door te gaan, zelfs in de donkerste tijden. "Ik wil dat mensen begrijpen wat Oekraïners doormaken", zegt ze. "Onze trauma’s zijn diep, maar onze kracht is groter."

In de Voorste Venne is tot 9 mei een foto expositie te zien van vijf fotoseries en de bijpassende verhalen zoals deze van Yana, als onderdeel van een grotere expositie van ’t Pieck en bibliotheek Heusden, namelijk Blik op Vrijheid.